Waarom duikt Marie Antoinette nog overal op?

Een leren damesschoen. Cognackleurig vanbuiten, crèmekleurig vanbinnen, afgewerkt met een kleine hak en een opstaand puntje. Als je goed kijkt, zie je een tekst in de binnenzool staan. Geschreven in sierlijke zwarte schrijfletters: ‘Deze schoen droeg koningin Marie-Antoinette op de dag dat ze naar het schavot werd geleid. De schoen werd meegenomen toen de koningin hem verloor en meteen gekocht door Graaf Guernon-Ranville.

Eenzaam naar het schavot

Eén schoen, onderdeel van een paar. Een verloren voorwerp. Onvolledig. Hoe eenzaam en alleen heeft de draagster van deze schoen, de koningin van Frankrijk zich gevoeld op weg naar het schavot op Place de la Concorde (16 oktober 1793). Terwijl ze op een boerenkar door Parijs zat, bespot en beschimpt door het volk, gingen haar gedachten vast uit naar haar kinderen. Na een urenlange tocht wordt ze met één klap van de guillotine onthoofd. Wat nog rest van dat moment is een verloren, eenzame schoen. Een relikwie, uit de vergetelheid gehaald en getoond aan het grote publiek. Iedereen weet waar die laatste stappen naartoe gingen.

Eens lag de hele wereld aan haar voeten

Marie-Antoinette, de jongste dochter van de keizer Frans I Stefanus en Maria Theresia van Oostenrijk, arriveert op 14-jarige leeftijd in Versailles om te trouwen met Louis XVI, de troonopvolger. Op haar 19e wordt ze gekroond tot de 49^e koningin van Frankrijk, nog onwetend van de revolutie die op haar wacht. Er gebeurt veel in die twintig jaar…

Spilzucht

Om een lang verhaal kort te maken: ze was één van de machtigste en rijkste vrouwen van de wereld. Maar gaandeweg leidde haar praal tot afgunst onder de aristocratie. En als het land in economisch zwaar weer terecht komt, zorgt haar spilzucht tot veel onbegrip bij de Parijzenaars. Het gooit olie op het vuur van de op handen zijnde revolutie. Op 37-jarige leeftijd, als ze op weg is naar haar einde, is er niets meer van haar macht en rijkdom over en is haar imago tot de grond toe afgebroken.

Elke generatie zijn koningin

Ondanks haar weinig eervolle einde zijn er maar weinig mensen die na hun dood op zoveel verschillende manieren worden weergegeven. Al tijdens haar leven maakte Marie-Antoinette de tongen los, maar sinds haar dood lijkt het alsof elke eeuw, elke generatie, zijn eigen koningin wil reconstrueren. Van verraadster tot martelares en van feestvierder tot voorbeeldmoeder. Maar bovenal als mode icoon en trendsetter. Tweehonderd jaar na haar dood duikt haar historische beeld nog steeds op in de filmwereld, modewereld en fotografie. Hoe komt het dat er zoveel beeltenissen van haar bestaan in zoveel verschillende gedaantes?

Van verraadster tot martelares

Het beeld van verraadster en martelares ontstaat aan het einde van haar leven, als de Franse revolutie in volle hevigheid is losgebarsten. Alleen in haar cel, onder toeziend oog van een paar bewakers, wacht ze tien weken op de dood. Er verschijnen affiches van Marie-Antoinette voor een getralied venster, waarin men haar afbeelt als een heilige in een aureool van licht. Zij, in een keizerlijk slot geboren, zit nu in de sombere Conciergerie; de best bewaakte kerker van Parijs naast het revolutionaire tribunaal. Men had tijd nodig een dossier op te bouwen, terwijl ze als koningin niet eindverantwoordelijk was en geen macht had. Uiteindelijk wordt ze beschuldigd van verraad. “Avoir épuissé le trésor national, avoir entretenu des intelligences et des correspondances avec l’ennemi, avoir tramé des conspirations contre la suréte l’interieur et extérieur d’état.

Beroemdheid zonder privéleven

In haar beginjaren, eind 18^e eeuw, ziet haar leven er nog heel anders uit en lacht de toekomst haar toe. Je zou Marie-Antoinette een goed voorbeeld van het concept ‘beroemdheid’ kunnen noemen. Ze is een publiek persoon, die vecht voor haar privéleven, wat in die tijd aan het Franse hof not done was. Vergeleken met het Oostenrijkse Schönbrunn was het hofleven op Versailles veel formeler en tot in details geritualiseerd. Van de eerste huwelijksnacht op haar vijftiende, die niet werd ‘geconsumeerd’, tot de geboorte van haar eerste kind. Bij beide gebeurtenissen moesten adellijke toeschouwers aanwezig zijn. Bij haar eerste bevalling zaten ruim vijftig mensen naar rang opgesteld in fauteuils bij haar bed! De Oostenrijkse schaft al snel veel gebruiken van het hof af, wat niet in haar voordeel werkt. Het wekt juist nieuwsgierigheid op en de wens om meer te weten te komen over haar persoonlijkheid.

Van feestganger tot voorbeeldmoeder

In haar lustpaviljoen Trianon kan ze zich volledig onttrekken aan het oog van het hof. Hier zie je haar dure smaak en haar uitgaven terug. Van kleding tot meubels en van architectuur tot tuinontwerp; alles is prestigieus en kostbaar. Het huis bezit zelfs een privétheater met verschuifbare tonelen. Vanuit Trianon, waar de koning niet slaapt, piept ze er stiekem tussenuit met wat uitverkorenen om gemaskerde bals in de Franse hoofdstad te bezoeken, en vervolgens bij het ochtendgloren weer thuis te komen. Deze levensstijl houdt jaren aan, en komt pas in rustiger vaarwater als ze haar eerste kind krijgt. Het moederschap is belangrijk voor haar en ze voedt haar drie kinderen zelf op.

Meer weten over die periode? Kijk de uitzending Secrets d’Histoire (niet ondertiteld).

Van schilderportret tot barbiepop

Van deze periode vol excessen en geldverspilling zijn veel jurken, schoenen en meubels bewaard gebleven. Ook een aantal afbeeldingen waarvan “Marie-Antoinette met de roos” waarschijnlijk één van de beroemdste officiële portretten is, geschilderd door haar huisschilder Elisabeth Vigée le Brun in 1783. Nog steeds worden er reproducties van het portret gemaakt. In 2005 was dit portret de inspiratiebron van schilder Botero, die het in zijn opgezwollen stijl vertaalde. De Franse beeldend kunstenaars Pierre en Gilles maakten er hun eigen fotografie van met een ex-escortmeisje als Marie-Antoinette. Er zijn zelfs barbiepoppen te koop geïnspireerd op deze beeltenis.

Mode icoon en trendsetter

Door haar look drukt Marie-Antoinette een stempel op de mode in Parijs. Al voor haar tijd werd de Franse smaak door het buitenland aanbeden, maar zij gaf de mode-industrie een extra boost met haar extravagante jurken en excentrieke pruiken. Haar hofkapper Léonard creëerde kapsels van wel een meter hoog, zogenaamde ‘perruques à pouf’. Met metaalgaas en vals haar werd de constructie in het bestaande haar verwerkt en vervolgens versierd met verschillende accessoires, vaak gerelateerd aan politieke gebeurtenissen of gevoelens. Zo was er de ‘pouf à la Belle Poule’, genoemd naar een fregat, of de ‘pouf’ met tekens uit de horoscoop, met vogels, bloemen, poppen of zelfs een fruitschaal. Marie-Antoinette veroorzaakte een ware rage. Een prijzige hobby overigens, 65.000 euro voor één pruik, een fortuin van soms wel vijf kilo. De voorbereidingen voor zo’n kapsel konden een halve dag duren. Praktisch was deze haardracht niet: bedden waren kort, men moest rechtop slapen om het haar in model te houden.

Nog steeds is Marie-Antoinette een inspiratiebron voor fashionistas. Modeontwerpers als John Gaillano en Karl Lagerfeld hebben zich door haar laten inspireren. Je ziet haar beeltenis terug in hedendaagse mannequins; op veel mode defilés loopt wel een Marie-Antoinette rond.

Punkkoningin

De aartshertogin van Oostenrijk is vooral een wereldicoon geworden dankzij het grote doek. De oudste film gaat terug tot 1903, en het is de film van de Amerikaanse Sofia Coppola (2006) die Marie-Antoinette weer nieuwe bekendheid geeft. In felle kleuren en op rockende soundtrack zet actrice Kirsten Dunst een ‘punk’-koningin neer in een puberale crisis. Sindsdien kunnen jongeren zich ook goed identificeren met Marie-Antoinette.

Eenvoudig witte jurk

Aan het einde van haar leven is er niets meer over van de pracht en praal. Marie Antoinette, die altijd door kostbaarheden werd omringd en per jaar driehonderd nieuwe japonnen nodig had, gaat op het haar laatste tocht gekleed in een eenvoudig witte jurk, met afgeknipte haren en vastgebonden handen haar dood tegemoet. Haar wens om zwarte rouwkleding te dragen vanwege de dood van haar man, een half jaar eerder op hetzelfde plein onthoofd, werd niet gehonoreerd. Na haar brute dood is één van haar schoenen verworden tot laatste getuige.

Wil je weten hoe Marie-Antoinette nog steeds voorleeft?

Dit artikel is geschreven n.a.v. de tentoonstelling Marie-Antoinette Métamorphoses d’une image in de Conciergerie in Parijs.